શિવરાત્રી:
શિવરાત્રી એ ભગવાન શિવને સમર્પિત એક પવિત્ર દિવસ છે, જે મહા મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષની ચતુર્દશી (અમાસ પહેલાનો દિવસ) ના રોજ ઉજવવામાં આવે છે. જો કે, સામાન્ય રીતે શિવરાત્રી તરીકે ઓળખાતો દિવસ વાસ્તવમાં મહા વદ ચતુર્દશી છે, જેને મહાશિવરાત્રી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે દ્વાપર યુગની શરૂઆત આ દિવસે થઈ હતી અને પ્રથમ જ્યોતિર્લિંગ પણ આ દિવસે પ્રગટ થયું હતું.
મહાશિવરાત્રી વ્રત:
મહાશિવરાત્રી વ્રત મહા મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષની ચતુર્દશીના દિવસે કરવામાં આવે છે. આ વ્રત અર્ધરાત્રિ વ્યાપિની ચતુર્દશી તિથિએ કરવું જોઈએ, પછી ભલે તે પૂર્વા (તેરસયુક્ત) હોય કે પર તિથિ હોય. નારદ સંહિતા અનુસાર, જે દિવસે મહા ચતુર્દશીની તિથિ અડધી રાત્રિના યોગવાળી હોય તે દિવસે શિવરાત્રિ વ્રત કરનારને અનંત ફળ મળે છે. આ સંબંધમાં ત્રણ પક્ષો છે:
- ચતુર્દશીની પ્રદોષ વ્યાપિની
- નિશીથ (અર્ધરાત્રિ) વ્યાપિની
- ઉભય વ્યાપિની
વ્રતરાજ, નિર્ણયસિંધુ અને ધર્મસિંધુ જેવા ગ્રંથો અનુસાર, નિશીથ વ્યાપિની ચતુર્દશી તિથિને જ સ્વીકારવામાં આવી છે. તેથી, ચતુર્દશીની તિથિ નિશીથ વ્યાપિની હોય તે મુખ્ય છે. પરંતુ, તેના અભાવમાં પ્રદોષ વ્યાપિની સ્વીકૃત હોઈ તે ગૌણ છે. આથી, પૂર્વા કે પર, જે પણ નિશીથ વ્યાપિની ચતુર્દશી તિથિ હોય તેમાં વ્રત કરવું જોઈએ.
સમુદ્રમંથન:
એક દંતકથા અનુસાર, સમુદ્રમંથન દરમિયાન જ્યારે હળાહળ (ભયંકર ઝેર) ઉત્પન્ન થયું, ત્યારે દેવો અને દાનવોમાંથી કોઈ તેને સ્વીકારવા તૈયાર ન હતું. આ ઝેર એટલું ખતરનાક હતું કે તે પૃથ્વીનો નાશ કરી શકે તેમ હતું. જ્યારે દેવોએ વિષ્ણુને આ ઝેરનું શું કરવું તે પૂછ્યું, ત્યારે વિષ્ણુએ તેમને શિવજીનો સંપર્ક કરવા કહ્યું. શિવજીએ જીવો પ્રત્યેની કરુણાને કારણે આ ઝેર પી લીધું. આ ઘટના શિવરાત્રી સાથે સંકળાયેલી છે.
પ્રલય:
અન્ય એક કથા અનુસાર, જ્યારે સંસારના પ્રલયનો ભય હતો, ત્યારે પાર્વતીએ તેમના પતિ શિવની પૂજા કરી અને તેમને જીવોનું રક્ષણ કરવા પ્રાર્થના કરી. શિવજીએ પ્રસન્ન થઈને કહ્યું કે જે જીવો મહા મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષની ચતુર્દશીના દિવસે તેમની પૂજા અને ધ્યાન કરશે, તેઓ તેમને પ્રલય સમયે બચાવશે. આથી, મહાશિવરાત્રીનું મહત્વ ઘણું વધારે છે.
શિવની પ્રિય રાત્રિ:
સૃષ્ટિનું સર્જન કાર્ય પૂર્ણ થયા પછી, પાર્વતીએ શિવને પૂછ્યું કે તેમનો પ્રિય દિવસ કયો છે, ત્યારે શિવજીએ કહ્યું કે મહા વદ તેરસ. પાર્વતીએ આ વાત તેમના સહચરો અને અન્ય દેવતાઓને જણાવી, અને સમય જતાં મનુષ્યોને પણ તેની જાણ થઈ.
શિવની આરામની રાત્રિ:
ઓછી પ્રચલિત કથા અનુસાર, શિવરાત્રી એ સમય છે જ્યારે ભગવાન શંકર આરામ કરે છે. શિવજી રાત્રિના એક પ્રહર (ત્રણ કલાક) માટે આરામ કરે છે, અને આ એક પ્રહરને મૂળ શિવરાત્રી માનવામાં આવે છે. જ્યારે શિવ આરામ કરે છે, ત્યારે શિવ તત્વ શાંત થઈ જાય છે, એટલે કે ભગવાન ધ્યાનાવસ્થામાં લીન થઈ જાય છે. શિવનો આ ધ્યાનાવસ્થાનો સમય એવો સમય છે જ્યારે શિવ પોતાની આધ્યાત્મિક ક્રિયા કરે છે અને આ સમયગાળા દરમિયાન શિવ તત્વ કોઈ તમોગુણ કે વિશ્વમાંથી આવતું કોઈ હળાહળ (સમુદ્રમંથન દરમિયાન નીકળતું ઝેર) સ્વીકારતું નથી. પરિણામે, આવી નકારાત્મક શક્તિઓનું પ્રમાણ તે સમયે વધી જાય છે, અને તેના પ્રતિકાર માટે બિલીપત્ર, ધતુરાના ફૂલ, રુદ્રાક્ષ વગેરે પદાર્થો શિવને અર્પણ કરવામાં આવે છે.
